نورس دماوندي، پيشتاز بازگشت به شيوه شاعران قديم

حميد مشهدي آقائي

تولد تا وفات

محمد حسين دماوندي از خوشنويسان و شاعران شوريده حال قرن يازدهم و اوايل قرن دوازدهم هجري قمري است. از تاريخ تولد و نيز خانواده و چگونگي رشد و نمو وي در دماوند اطلاع  چنداني در دست نيست.

از تذكره هايي كه به ذكر احوال شاعران پرداخته اند ،زندگي وي را از اينجا ياد كرده اند كه «محمد حسين از زادگاهش دماوند در جواني به اصفهان رفت ،صائب تبريزي را مراد خود يافت و صائب نيز او را مناسب حال خود ،بدين سبب به تربيت و تعليم وي پرداخت و وي را به ملازمت و همراهي محمد زمان خان توصيه نمود. نورس همراهي و مصاحبت وي را قبول كرد،ليكن چندان در اين راه نپاييد.

شيخ محمد علي حزين او را در تذكره خود بدين گونه معرفي كرده است:«نورس دماوندي ،محمد حسين نام داشت . خط نستعليق نيكو مي نوشت ،خاصه هرگاه قلمش اندكي خفي بود. به شاعري مشهور بود و عمري به آن پيشه  مغرور ،و از اماثل خود كمي نداشت».

ميرنجات شاعر درباره وي گفته است:« شاعران وي را خوشنويس مي دانند و خوشنويسان او را شاعر . در اصفهان زندگي كرده و در همانجا وفات يافت ،سال وفات او را ذكر نكرده اند ولي تا سال 1105 مي زيسته است كه تاريخ ذيل برخي از اشعار او گواه است».

شعر« نورس »

نورس شاعري سخن سنج و قافيه پرداز بوده كه گاه عباراتي ظريف و تركيباتي بديع در اشعار خود آورده كه حكايت از طبع لطيف و ذوق سليم و نازك خيالي وي دارد.

نكته اي كه ذكر آن درباره نورس مهم است اينكه وي برخلاف بسياري از معاصران خود تمايلي شديد به بازگشت به شيوه شاعران قديم[1]نشان داده است چه در قصيده و چه در غزل،به نحوي كه «بايد او را در اين راه بازگشت از جمله پيشتازان شمرد»؛اگرچه او در آغاز راه است ولي نقش وي در اين بازگشت انكار ناشدني است . نقشي كه در كتابهاي تاريخ ادبيات كمتر بدان پرداخته شده است.

ديوان اشعار

اشعار وي بيشتر در قالب قصيده،غزل ،تركيب بند،مثنوي كوتاه ،قطعه  و رباعي است كه متجاوز از 3500 بيت است  و قسمتي از ديوان وي نيز به نام «مطالع » و «متفرقات » و «منشات» مي باشد.

قصيده هايش در ستايش ائمه اطهار (ع)و برخي از امراي زمان خود بوده است.

در لابلاي قطعاتش بعضي قطعه هاي تاريخ دار مربوط به سالهاي 1084 و 1105 ه.ق ديده مي شود.

در ميان مثنوي هايش  يكي «قضا و قدر »و ديگري «حاتميه »نام دارد. در قسمت متفرقات از ديوانش چند قطه نثر هم هست كه نخستين آنها «مرآت الجمال »صائب مربوط مي شود كه منتخبي از ديوان اوست.

در كتابخانه موزه بريتانيا به شماره «3644.or»نگهداري مي شود.2

نورس خطاطي خوش قلم

چنانكه گفتيم علاوه بر شاعري،خط نستعليق را در غايت زيبايي و چشم نوازي مي نوشت لذا در كتبي كه مربوط به احوال خوشنويسان و هنرمندان است نام وي نيز مسطور است .علاوه بر ديوان سه هزار و پانصد بيتي نورس كه به خط خودش نوشته شده است ،سه نمونه خط ديگر نيز از وي در دست است.

يك نسخه قرآن مجيد با قلم نستعليق،كتابت خودش با رقم و تاريخ كه در كتابخانه ملي تهران موجود است.

يك نسخه نيز تذكره شاه طهماسب صفوي است به قلم نيم دانگ متوسط ،در همان كتابخانه است.

مرقعي ديگر به قلم دو دانگ و كتابت متوسط از وي موجود است كه مربوط به سال 1088 ه.ق مي شود.3

و اينك دو نمونه از غزليات زيبا و حكمت آموز او را باهم مي خوانيم:

جلوه ده در جام مي ساقي عذار ساده را   

                                                       بيخود از كيفيت ديدار خود كن باده را

پنجه خورشيد سازد خشت بالين زير خاك 

                                            هر كه دست از مهر گيرد مردم افتاده را 

دست تاراج خزان كوتاه از سرو سهي است 

                                             شد تهيدستي حصار عافيت آزاده را

حضور اوقات خود را صرف كردن ابلهي است      

                                             زندگي چون مرگ باشد تن به غفلت داده را

از براي سجده اش در قبله افتادگي 

                                            برزمين هر نقش پا محراب باشد جاده را 

گلشنش گلخن ،بهارش دي،بهشتش دوزخست 

                                             نورس!از يار و ديار خويش دور افتاده را

*    *   *          

تا به لب بحر از سرشكم اخگر تبخانه داشت 

                                                    حلقه گرداب،رقص شعله جواله داشت

از هجوم نرگس آن نوبهار سروگل   

                                                   اشك در مژگان ،گره چشم چمن از ژاله داشت

در غم عشق تو از خونابه نوشان چمن 

                                                   شاخ گل زحم نمايان داغ سودا لاله داشت

امشب از اقبال مستي خال هندوي لبت

                                                   در شكر زار تبسم خطه بنگاله داشت

بي تو شب در پرده تاثير افغان دلم 

                                                 چون جرس فانوس شمع محفل من ناله داشت

اشكم از مژگان چه كرد آن سرمه ساز نرگس روان 

                                                 چشم تا مي كرد كار اين كاروان دنباله داشت

نورس امشب بر سپهر دلبري در موج نور 

                                                 ماه او از حلقه هاي زلف مشكين هاله داشت

پاورقي: